منشور سلطنت و خطبة پادشاهان ایران باستان (با تأمّلی در شاهنامه، تاریخ طبری، غرراخبار ملوک الفرس و سیرهم)

مقدّمه

 خطابه از نظر لغوی به معنای ایراد سخن در برابر فرد یا جمع است­­؛ بنابراین در معنای لغوی آن حضور افرادی به عنوان شنونده ضروریست­. (زمخشری، بی تا: 114 ) از این رو، باید گفت خطبه و خطابه به­ سخنانی گفته می­شود که دارای اصول و قواعد ویژه­ایست و اغلب در مجالس عمومی و در برابر فرد یا افرادی برای ایجاد انگیزه نسبت به یک عمل ایراد می‌شود. در کتاب الخطابة ارسطو در تعریف خطابه آمده است که «الریطوریقهُ قُوه تَتکَلف الإقناع المُمکن فی کلِ واحد مِن الامورِ المُفردَه »
(ارسطو، 1979: 9 )؛ یعنی خطابه صناعتیست که به وسیلة آن بتوان در هر امر از امور جزیی، دیگران را در حد امکان اقناع کرد. به عبارت دیگر ­«­سخنوری یا خطابه، فنی است که به وسیلة آن، گوینده، شنونده را به سخن خود اقناع و بر منظور خویش ترغیب می‌کند­» (فروغی­، 1382: 1 )؛ بنابراین سخنی را که در این فن بکار برده شود خطبه و خطابه خوانند.

 آن‌چه امروز به عنوان فنّ خطابه شناخته شده دستاوردی از کوشش­ها و ابتکارهای ارسطوست­. وی با مطالعة آثار تدوین شده در فنّ خطابه و تحت تأثیر سوفسطاییان که سخنوران ماهری در یونان بودند اصول و مبانی این فنّ را پایه گذاشت­. رومیان این فن را بدون هیچ تغییری پذیرفتند و سریانیان بعد از ظهور عیسی (ع)­، آن -­ خطابة ارسطو­– را به زبان سریانی ترجمه کردند. در عصر عباسی و هم‌زمان با ورود علوم یونان و ترجمة آن‌ها به زبان عربی­، فن­ّخطابة ارسطو از سریانی به زبان عربی ترجمه شد و در اختیار فیلسوفان و مبتکران اسلامی قرار گرفت و آنان هر یک به سهم خود در پروراندن اصول و مبانی این علم نقش بسزا و مهمّی ایفا کردند؛ امّا دربارة ایران­، چون آثار قدیم ما تقریباً از میان رفته است­، از وضع سخنوری در دوران باستان هیچ اطلاعی نداریم­. همین قدر می­دانیم که سرزمین پهناوری چون ایران که تمدن کهن و افتخارآمیز و سلسله­های مشهور و قدرتمندی­ هم‌چون پیشدادیان، کیانیان، مادها­، هخامنشیان­، اشکانیان و ­ساسانیان داشته­، بطور یقین سخنوران بزرگی­ نیز داشته است. علاوه بر این­، از اشاراتی که برخی از مورخان­ «نظیر هردوت و­گزنفون از وضع اجتماعی ایران در کتاب­های خود بیان کرده‌اند فهمیده می­شود که در ایران قبل از اسلام­، سخن­رانی از طرف پادشاه و سرداران در مقابل لشکریان معمول بوده و بعضی از موبدان نیز خطابه­های مذهبی را در جشن­ها و مناسبت­های دیگر در معابد وآتشکده­ها ایراد می­کردند­»­. (شریعتی سبزواری، 1381: 32 )

 اصل پهلوی این خطبه­ها که احتمالاً به قلم دبیران آن عهد، نوشته می­شد در دست نیست؛ اما در منابع دوران اسلامی ­از قبیل شاهنامه، غررالسیرو شاهنامه­ غالباً خلاصه یا بخش­هایی از آن‌ها به عربی یا فارسی نقل شده است. با توجه به این که در دورة معاصر، مطالعة خطابه در بیش‌تر کشور­های جهان از یک تجدّد ادبی و یک توجّه برخوردار شده ­­­است، بررسی این خطبه­ها می­تواند به­ مطالعة وضع سخنوری­ در ایران باستان کمک کند؛ بنابراین برای آشنایی با منشور سلطنت و برنامه­های حکومتی این حکمرانان­، به بررسی محتوا و محورهای اصلی این خطبه­ها می­پردازیم.

مضامین و محتوای خطبه‌ها

 الگوی ادارة کشور و ویژگی­های شاه و نقش مردم در سیاست کشور از جمله عواملیست که در قالب نظام سیاسی در ایران، میان جامعة ایرانی نوعی همبستگی ایجاد کرده است. برخی از این الگوها و برنامه­ها را فردوسی ضمن بیان خطبة سلطنت پادشاهان به هنگام گاه­نشینی و تاج­گذاری پادشاهان بزرگی هم‌چون اردشیر بابکان، انوشیروان و یزدگرد سوم در اختیار خوانندگان قرار داده است. در این مجموعه، پادشاهی که تاج بر سر می­گذارد و یا بنا بر آیین کشور به سلطنت برگزیده می­شود، وارد انجمنی متشکل از بزرگان، موبدان و خردمندان می­شود و خطبه­ای می­خواند که در آن اصول حکومت و روش جهانداری خود را اعلام می­کند، آن گاه حاضران، سخنان تبریک آمیز خود را مطابق عادت معهود بر زبان می­رانند­. این خطبه­ها مضامین­ متعددی دارند که برای آشنایی با آن‌ها، بخش­های مختلف شاهنامه را در دوران اساطیری، پهلوانی وتاریخی بررسی و بعد از معرفی مضامین بکار رفته در هر بخش، این مضامین را با گزارش­های غررالسیر و تاریخ طبری، مقایسه و مشابهت­ها و افتراق­های موجود در هر یک از خطبه­ها را بیان­ خواهیم کرد­.

1 - دوران اساطیری

 فردوسی در شاهکارحماسی خود، از همان آغاز حاکمیّت پادشاهان پیشدادی و اسطوره­ای که نخستین تشکّل­های بشری محسوب می­شود، اولیّن حرکت پادشاه را بعد از نشستن بر تخت شاهی، سخن رانی برای درباریان و سپاهیان بیان می­کند­.­- اگر چه این بخش­های شاهنامه، جنبة­ اسطوره­ای وافسانه­ای دارد؛ اما نشان از این واقعیت می‌دهد که امر­ سخنوری از قدیمی­ترین ایّام در ایران اهمیّت خاصی داشته است­. - تأمّل در این سخن‌رانی‌ها و توجّه به گزارش­های طبری و ثعالبی از این خطبه­ها نشان می‌دهد که:

 1- در سرگذشت پادشاهان اساطیری، خطبه از اهمیّت کم‌تری برخوردار بوده است. کیومرث و ضحاک، خطابة جلوس ندارند و خطبة سلاطین دیگر، بسیار کوتاه بیان می­شود.

2- حکمرانان دوران اساطیری، پادشاه را نمایندة یزدان بر روی زمین می‌دانند؛ از این رو، در آغاز خطابة تاج‌گذاری، شهریاری خود را مؤیّد به تأیید الاهی و فرّة ایزدی می‌دانند، چنان که جمشید در سخن‌رانی خود ضمن این که به هم‌راهی دین و دولت اشاره می‌کنند، می‌گوید:

3- مطالب­ سخن­رانی­های این دوره­، رهنمودهای سیاسی، در اشاره به وظایف پادشاه در ادارة کشور است و هیچ رهنمود اخلاقی و­ یا­ دینی در آنها مشاهده نمی­شود­. به عنوان نمونه­، طهمورث به هنگام تاج گذاری­، در اشاره به اصول و برنامه­های حکومت خود­، به بیان­ رهنمودهای سیاسی می­پردازد و می­گوید:

4- محتوای خطبة این پادشاهان بر اساس گزارش طبری، فردوسی و ثعالبی به تفکیک عبارتند از:

جدول فوق نشان می‌دهد که

 - در گزارش خطبة هوشنگ­، بین گزارش طبری و ثعالبی هم‌خوانی وجود دارد و هر دو مؤلف­، اشاره به رهنمودهای سیاسی پادشاه در خطابة تاج‌گذاری دارند که برنامة حکومت را انتقام گیری از مفسدان و متمرّدان معرفی می­کند.

 - با این که خطابة سلطنت طهمورث در غررالسیر، مفصّل­تر آمده است، ولی در سه برنامة زدودن ناپاکی­ها از جهان، کوتاه کردن دست دیوان از مملکت و صیانت از مردم، بین گزارش ثعالبی و فردوسی، مشابهت و هم‌خوانی دقیقی دیده می­شود­.

2- دوران پهلوانی

در دوران پهلوانی شاهنامه، فریدون در روز اوّل مهرماه جشنی بزرگ ترتیب می‌دهد و تاج­گذاری می­کند­؛ با این حال سخن­رانی نمی­کند و برنامة خاصی ارائه نمی‌دهد­. همین پادشاه در گزارش ثعالبی به بیان رهنمودهای سیاسی در زمینة
وظایف پادشاه و اصول فرمانروایی بر مردم (الثعالبی، بی تا: 36­) و در گزارش طبری
به بیان رهنمودهای سیاسی در زمینة وظایف مردم در برابر حکومت می­پردازد­.
(الطبری،­1963: 132­)

بر اساس روایت شاهنامه، غررالسیر و نیز طبری، زمانی که منوچهر بر اریکة سلطنت تکیه­ می­زند، شروع به سخن­رانی می­کند و همانند رؤسای کشورها در قرن بیستم، پایه‌های اصلی برنامه‌های خویش را بیان می‌کند­. در این خطابه که طولانی­ترین خطبه در دوران پهلوانی است و در دو بعد اعتقادی و سیاسی بررسی پذیر است، منوچهر، شش مادة اصلی سخن­رانی خود را بیان می­کند که به زیبایی در این ابیات شاهنامه گنجانده شده است:

علاوه بر این، در هیچ کدام از منابع بررسی شده، اشاره­ای به خطبة سلطنت نوذر و گرشاسپ نشده­ است­. به گواه شاهنامه، پادشاهانی مانند زو طهماسب، کیقباد و کیکاووس درآغاز فرمان­روایی خود سخن­رانی نمی­کنند و خطبه ندارند؛ لیکن همین پادشاهان بر اساس متن طبری و ثعالبی، به سخن­رانی می­پردازند. به کی‌خسرو، فقط در تاریخ طبری، خطبه نسبت داده شده است. هم‌چنین بر اساس شاهنامه و غررالسیر، لهراسب در سخن­رانی خود بعد از اشاره به برخی مسایل اعتقادی و اخلاقی به بیان برنامه­های خود از لحاظ سیاسی می­پردازد و اصول مملکت داری خود را مطرح می­کند­. گشتاسب نیز به گزارش تاریخ طبری و شاهنامه در مجمعی از بزرگان برنامه‌های کشورداری خود را تبیین می­کند­. تأمّل در این گزارش­ها نشان می­دهد که

1- در سرگذشت پادشاهان دوران پهلوانی شاهنامه همانند دوران اساطیری، خطبه از اهمیّت چندانی برخوردار نبوده است؛ چنان که از میان ده پادشاهی که در این دوران حکمرانی کرده­اند، تنها سه پادشاه خطبة جلوس ایراد کرده­اند؛ در­حالی که طبری به هفت و ثعالبی به شش پادشاه خطبه نسبت داده است­.

2- برخی از فرمان­روایان این دوران از قبیل منوچهر و گشتاسپ، همانند سلاطین دوران اساطیری، در آغاز سخن­رانی خود­، به داشتن فرّة ایزدی تأکید و سلطنت خود را عطیه­ای الهی معرفی می­کنند. منوچهر می­گوید:

3- بر خلاف حکمرانان دوران اساطیری، برخی از پادشاهان این دوران از قبیل منوچهر، گشتاسپ و زو طهماسب در آغاز سخن­رانی خود، سوگندنامه­ای در حمد و ستایش یزدان ایراد می­کنند­. در تاریخ طبری، منوچهر، حمد و ستایش الاهی را بجای می­آورد و می­گوید:‌ ای مردم، خلق از آنِ خالق است و شکر خاص منعم، هیچ کس تواناتر و نیرومندتر از خالق نیست (الطبری، ­بی تا: 228­) ثعالبی نیز بدون هیچ تغییری همان مطالب طبری را در مورد رابطة خلق و خالق تکرار می­کند­. (الثعالبی،­ 1963: 66 )

4- در غررالسیر، دربارة سخن­رانی منوچهر، مطلبی آمده­ است که نکتة جالبی را دربردارد: «­یُقال انَّه خَطَبَهُم ایّاها بَعدَ سنینَ مَضَت مِن عُمرِه­» (همان: 65 ) می­گوید منوچهر این خطبه را پس از سال‌ها حکومت خوانده­ است­. این امر نشان می­دهد که ممکن بوده است که پادشاهان در همان روز جلوس بر تخت سلطنت به سخن­رانی نپردازند و سال­ها بعد به بیان برنامه­ها و منشور سلطنت خود بپردازند.

5- طبری خطبة بلیغی به کی‌خسرو نسبت می­دهد؛ اما به آوردن گزارش کوتاهی از آن اکتفا می­کند. (الطبری، بی تا: 299­) فردوسی و ثعالبی نیز هیچ اشاره­ای به این سخن رانی ندارند.

6- بیش‌تر مضامین خطابه­های این دوره، رهنمودهای سیاسیست؛ با این حال اشاره به رهنمودهای اخلاقی و اعتقادی نیز در این سخن­رانی­ها دیده می­شود. مثلاً در خطابة منوچهر از لحاظ اعتقادی مسایلی مانند لزوم اعتقاد به خدا و تبعیّت از راه حقّ، مطرح شده و در بعد سیاسی، ضمن بیان شرایط سیاست و حکومت بر مردم، رهنمودهای سیاسی از قبیل لزوم تبعیّت از راه و رسم فریدون، پاسداری از عدالت، جنگاوری و کین خواهی در صورت لزوم و نیز به مسایلی از این قبیل توجّه شده است­. (فردوسی، 1387: 1/ ­136- 135)

7- مطالب سخن­رانی­های این دوره، مفصّل­تر و طولانی­تر از سخنرانی­های دوران اساطیری است.

8- محتوا و مضمون سخنرانی­های پادشاهان این دوره عبارتند از:

تأمل در جدول فوق نشان می­دهد که

 - گزارش طبری و ثعالبی از خطبة منوچهر، هم‌خوانی­هایی با هم‌دیگر دارند. این هم‌خوانی­ها در زمینة تبیین وظایف مردم نسبت به پادشاه دقیقاً با هم مطابقت دارد و در زمینة بیان وظایف پادشاه نسبت به مردم در مضامین مدارا با رعیّت و کاستن از خراج در هنگام بلایای طبیعی، بین این دو منبع همسانی­هایی دیده می­شود. علاوه بر این­، در این خطابه­، بین گزارش فردوسی و ثعالبی نیز در زمینة لزوم تبعیّت از راه و رسم فریدون مشابهت وجود دارد.

 - با این که خطابة سلطنت زو، در غررالسیر، مفصّل­تر از تاریخ طبری است، ولی در موضوع آباد کردن

 ویرانی­ها بین این دو منبع­ همسانی وجود دارد.

- گزارش غررالسیر از خطابة کیقباد، مفصّل­تر از تاریخ طبری است، ولی در موضوع ویران کردن دیار ترک، همسانی­هایی بین این دو منبع دیده می­شود.

- در خطابة کیکاووس نیز گزارش ثعالبی مفصّل­تر است و در مقولة کوشش در راه دین الاهی با تاریخ طبری هم‌خوانی وجود دارد.

- در سخنرانی لهراسب نیز در مضامین توسعة عدالت و ضرورت بکارگیری وصایای کی‌خسرو، بین شاهنامه و غررالسیر همسانی­هایی دیده می­شود.

3- دوران تاریخی

به روایت فردوسی، به غیر از شاپورذوالاکتاف، هرمز سوم وجاماسب، تمامی پادشاهان دوران تاریخی­ به مناسبت احراز قدرت، طی مراسمی بر تخت می­نشینند و ضمن آن اغلب، برنامه­های حکومتی و منشور سلطنت و فرمانروایی­خود را اعلام می‌کنند. در این میان­، در تاریخ طبری،­­ بهمن، داریوش­سوم، نرسی­بن­بهرام، هرمزدوّم، شاپورسوم، بهرام­گور،­یزدگرد­دوّم،­­ خسروپرویز، پوران­دخت­ و­ آزرم­دخت خطبه دارند. در غررالسیر­نیز بهمن، ­هما،­ داراب، اردشیـر­بابکان، شاپوراوّل،­ بهرام اوّل، بهرام­سوّم، هرمزدوّم، اردشیردوّم، شاپور­سوم، خسروپـرویـز و پـوران­دخت سخن­رانی می­کنند؛ بنابراین باید گفت بهمن، هرمز­دوّم، شاپور­سوم، خسروپرویز و پوران دخت در هر سه منبع دارای خطبه هستند و از شاپـور ذوالاکتـاف، هرمزسوم وجاماسب در هیچ کدام از منابع، خطبه‌ای نقل نشده است. بررسی خطابه­های پادشاهان این دوران نشان می­دهد که:

1 خطابة جلوس جزو ضروری مراسم تاجگذاری در دوران تاریخی شاهنامه است. طبری و به پیروی از او ثعالبی، گاهی به ذکر این نکته بسنده کرده­اند که در روز تاجگذاری پادشاه، مردم او را دعا کردند و او سپاس گفت؛ ولی بندرت خطبة پادشاه را نقل کرده­اند؛ (الثعالبی،1963: 377 و 535 الطبری، بی تا: 397 و 398 ) در حالی که در شاهنامه، بیش‌تر پادشاهان به جز چند استثنا از قبیل شاپورذوالاکتاف، هرمز سوّم و جاماسب، همه خطبه می­خوانند. «این گونه از­گفتار در شاهنامه گاه دور و دراز است چون سخنان کسری به هنگام تاجگذاری که در کل 52 بیت بدان اختصاص یافته ­است. گاه نیز موجز و مختصر است چون سخن یزدگرد سوم به هنگام بر تخت­ نشستن» (سرامی، 1378: 279 ).

2- طبری به تعدادی از پادشاهان دوران تاریخی، خطبه­ای نسبت داده است که هیچ کدام از آن‌ها بیش‌تر از یکی دو سطر نیستند؛ در حالی که در شاهنامه، اغلب سخنان آن‌ها مفصّل­تر است­. در این که اصل خطبه­ها بلندتر بوده و طبری آن‌ها را کوتاه کرده­است شکی نیست؛ زیرا تأمّل در برخی از خطبه­ها از جمله خطبة شاپورسوّم (الطبری، بی تا: 403 ) نشان می‌دهد که طبری به آن‌ها خطبة بلیغی نسبت داده­است؛ در حالی که چیزی از آن نقل نمی­کند.

3- در دوران­ تاریخی شاهنامه که مسوولیت پادشاهی از امیران آرمانی ادوار اساطیری و پهلوانی به امیران تاریخی می­رسد، باز هم از شرایط فردی که زمام سلطنت را بدست می‌گیرد، داشتن فرّة ایزدی و مویّد بودن به تأیید الاهی است­؛ از این رو، در این دوران نیز برخی از پادشاهان همانند داراب، هرمزاوّل و هرمز دوّم، سلطنت خود را عطیه­ای الاهی می­دانند چنان که داراب می­گوید:

4- در شاهنامه، دربارة خطبه خواندن فرایین، تنها یک بیت آمده است که نکتة جالبی را دربر دارد که نشان می­دهد که پادشاهان شایسته و سزاوار، مطالب سخنرانی وخطبة جلوس بر تخت سلطنت خود را به کمک الگوهای پیشین و برنامه ریزی شده، آماده می‌کردند، نه این‌که در روز تاجگذاری، هر چه به ذهنشان برسد بر زبان بیاورند؛ اما چون فرایین به سزاواری بر تخت ننشسته بود، بر خلاف آن‌چه رسم بود که خطابه را با تأمّل و با کمک الگوهای معتبر بخوانند، سخنان ناسنجیده­ای مطرح کرد و در روز تاجگذاری هر چه به ذهنش رسید بیان کرد. (همان: 9/ 299 )

5- «بار با پادشاهی یکسان است و روزی که بار نیست، پادشاهی هم نیست. به خاطر این اهمیّت، پادشاه در روز تاجگذاری خود تعهّد می­کرد که اجرای بار را برای همیشه نگه دارد و دربار آن‌ها بر همگان گشوده بماند­»؛ (خالقی مطلق،­1372: 196­) از این رو، اردشیر بابکان و شاپور اوّل در خطابة جلوس خود بر اجرای بار و گشوده بودن دربار خود بر همگان، تعهّد دادند. (­فردوسی، 1387: 7/ 155 و7/ 195 ) «همین سخنان را در دهان اسکندر گذاشتند تا مشروعیّت او را به عنوان شاه ایرانی، کامل کرده باشند» (خالقی مطلق، 1372: 196)

6- در برنامة حکومتی و منشور سلطنت پادشاهان این دوره، تعهّد بر عدالت گستری صدرنشین برنامه­هاست و بیش‌تر پادشاهان از قبیل هما، داراب، اردشیربابکان، هرمزاوّل، بهرام دوّم، بهرام­سوّم، هرمزدوّم، اردشیردوّم، بهرام­چهارم، یزدگرد­اوّل، بهرام‌ پنجم، فیروز­اوّل، قباد و انوشیروان بر دادگستری تأکید می­کنند. (فردوسی،1387: 6/ 354 و 6/ 374 و 7/ 202 و 7/ 211)

7- همانند پادشاهان دوران پهلوانی، حکمرانان این دوره نیز، در آغاز سخن‌رانی خود، به حمد و ستایش یزدان می­پردازند­. مطابق سروده­های فردوسی، زمانی که نرسی بن بهرام به عنوان پادشاه ایران تاج بر سر می­گذارد سپاس­گزار پروردگاری می­شود که لطف و رحمت خود را نصیب او کرده است. (همان: 7/ 214 ) اسکندر نیز جهان آفرین را سپاس می­دارد و می­گوید:

8- به گزارش ثعالبی، زمانی که هما تاج بر سر می­نهد، پرده­ای از دیبای زرنگار پیش روی او می­آویزند و او از پشت پرده­ای، خطابة سلطنت خود را بر فرمانداران سراسر کشور که بر او انجمن کرده بودند بیان­ می­کند. (الثعالبی ،­1963: 390 ) پوران­دخت نیز زمانی که بر تخت می­نشیند همانند همای، از پسِ پرده با مردم سخن می­گوید.
(همان: 735 )

9- مطالب سخنرانی­های این دوره در دو بخش دینی و سیاسی بررسی پذیر است:

- در بعد دینی، بیش‌تر بر ستایش خداوند تأکید می­شود و پادشاه ضمن این که اعلام می­کند پروردگار، تاج و تخت سلطنت را به او ارزانی داشته است، زیردستان را به دینداری و اطاعت از فرمان خدا، امید داشتن به خدا، نشکستن پیمان الاهی، پناهنده شدن به خدا و مسایلی مانند این فرامی­خواند؛ چنان که بهرام گور در سخنرانی روز سوّم، به بیان معتقدات خود دربارة خداوند و اصول دینداری می­پردازد؛ ابتدا به هستی خدا اعتراف می­کند و سپس اعتقاد راسخ خود را در زمینة بهشت و جهنّم و برپاشدن روز قیامت اعلام می­کند و اعتقاد نداشتن به قیامت را نشانة کفر می­داند و می­گوید:

- در بعد سیاسی، پادشاه به بیان وظایف و مسؤولیّت­های خود در ادارة کشور می­پردازد و در زمینة مسایلی مانند ایجاد امنیّت در کشور، اجرای عدالت، رسیدگی به زندگی تهی‌دستان، اهتمام در آبادانی کشور، مبارزه با ستمگران، رسیدگی به مشکلات مالی کارگزاران و گشوده بودن دربار بر روی همگان، خود را متعهد می­داند؛ چنان که شاپور اوّل خود را به تبعیّت از راه و رسم اردشیر بابکان، گرفتن مالیات­های اندک از مردم، گشودن دربار بر روی همگان، فرستادن کارگزاران ماهر به تمامی نقاط کشور و مراقبت و هوشیاری در ادارة مملکت ملزم می­دارد. (همان: 7/ 196 - 195)

گاهی نیز حکمران به بیان وظایف مردم و کارگزاران در برابر پادشاه می­پردازد و در زمینة لزوم تبعیّت از فرمان پادشاه، عدم دست یازی به اموال رعیّت، تأسّی از خرد و باورهای اخلاقی، تسلّط بر خشم و عصبانیّت و مسایلی مانند این رهنمودها و دستورات لازم را یادآور می­شود؛ چنان که بهرام­ دوّم اندرزها و رهنمودهای بایسته را در زمینة تفاخر و اظهار فضل و بزرگی نکردن در برابر پادشاه، به بزرگان ارائه می­دهد و می­گوید:

10- محتوای خطابه­های پادشاهان دورة تاریخی، به تفکیک عبارتند از:

نتیجه گیری

 1-­ آن‌چه در شاهنامه در مورد سخن­رانی جلوس حکمرانان حکایت شده، کمابیش با آن‌چه تاریخ‌نویسان عربی زبان مانند محمّدبن جریر طبری و منصور ثعالبی تعریف می‌کنند مطابقت دارد. در کتاب‌های آن‌ها هم اغلب پادشاهان به هنگام تاج‌گذاری و جلوس بر گاه شهریاری به سخن‌رانی می‌پردازند و برنامه‌ها و منشور سلطنت خود را در خطبه‌ها ایراد و اعلام می‌کنند. هم‌چنان که در شاهنامه نیز دیده می­شود؛ منتهی مطالب آن کاملاً با تواریخ عربی زبان مطابقت ندارد. هر چند هم‌خوانی‌هایی در سخن­رانی­های زیر دیده می­شود:

- هم‌خوانی گزارش شاهنامه و تاریخ طبری در خطبة داریوش سوم و خطبة خسروپرویز

- هم‌خوانی گزارش غررالسیر و تاریخ طبری در خطبه­های هوشنگ، منوچهر، زو طهماسپ، کیقباد، کیکاووس و پوران­دخت

- هم‌خوانی گزارش غررالسیر و شاهنامه در خطبه­های طهمورث، منوچهر، لهراسپ، هما، اردشیربابکان و شاپوربن اردشیر

2- مطالب و محتوای سخن­رانی­های دورة اساطیری، رهنمودهای سیاسی به پادشاه و وظایف او در ادارة کشور است و هیچ رهنمود اخلاقی یا دینی در آن‌ها دیده نمی­شود. در دورة پهلوانی نیز مضامین خطبه­ها، بیش‌تر رهنمودهای سیاسی است؛ با این حال، اشاره به رهنمودهای اخلاقی و اعتقادی نیز در این سخن­رانی­ها دیده می­شود. مطالب سخن­رانی­های دوران تاریخی نیز در دو بخش دینی و سیاسی قابل بررسی است.

3- در برنامة حکومتی و منشور سلطنت بیش‌تر پادشاهانی که پس از ضحاک به قدرت می­رسند، تعهد بر عدالت گستری، صدرنشین برنامه­هاست.