استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه حکیم سبزواری
چکیده
«خداینامه» یکی از آثار برجستۀ ادبیات ایرانی به زبان پهلوی در موضوع تاریخ اساطیری- داستانی ایران باستان است که متأسّفانه هیچ نوشتهای از آن به زبان اصلی باقی نماندهاست. خداینامه را میتوان یک نوع ادبی پنداشت که روایتهای گوناگونی(دهقانی، موبدی و پهلوانی) از آن موجود بوده است. عبدالله بن مقفّع این کتاب را در قرن دوم ه.ق با عنوان سیرالملوک به عربی ترجمه کرد که پارههای پراکندهای ازآن در برخی متون عربی باقی ماندهاست. بازشناسی و بازسازی این روایتها رؤیای دستیابی به سیرالملوک و به پیرو آن خداینامه را تاحدودی محقّق میسازد. این مقاله به بررسی این رویکرد با توجه به متون عربی بویژه نهایه الارب فی اخبارالفرس و العرب میپردازد که بخش عمدهای از سیرالملوک ابن مقفّع را در سپهر زمانی پادشاهی گشتاسپ تا خسروپرویز در خود دارد.
Recognition of Khodaynameh according to Ibn Muquaffa
نویسندگان [English]
Roghieh Shibanifar
چکیده [English]
“Khodaynameh is one of the outstanding works in Persian literature. It is written in Pahlavi language and deals with the mythic- narrative history of the ancient Persia. Unfortunately nothing has survived in the original language. Khodaynameh can be regarded as a literary genre which holds various narratives (dehqani, mobadi and pahlavani) in it. This book in the second century Hijri was translated into Arabic by Abdullah ibn –Muquaffa entitled Syrolmuluk fragments of which remained in some Arabic texts. Recognition and reconstruction of these narratives makes the dream of reaching Syrolmuluk and consequent work Khodaynameh come true to some extent. This essay deals with this approach profiting from Arabic texts particularly Nihayat al-arab fi akhbar al – furs wa-l-Arab which holds a major part of Syrolmuluk in the time span from the reign of Ghoshtasp till the reign of Khosrow Parviz.
کلیدواژه‌ها [English]
Khodaynameh, Abdullah ibn al-Muquffa, Syrolmuluk, Nihayat al-arab, mythic narrative history
اصل مقاله
مقدمه
«خداینامه» نام اثری است به زبان پهلوی (فارسی میانه)(1) که میتوان آن را یک نوع ادبی[1] پنداشت که مجموعهای از تاریخ اساطیری و داستانی ایران باستان از نخستین پادشاه ایران، کیومرث، تا مرگ یزدگرد سوم را دربر داشتهاست(2) و شاهنامة فردوسی با واسطههایی چند روایتی فارسی و منظوم از این نوع ادبی است. این نوع ادبی در روزگار ساسانی رواج داشتهاست و تفضّلی با توجّه به تألیف، ترجمه و نهضت ادبی روزگار انوشیروان تدوین خداینامه را به این دوران منسوب میکند (تفضّلی، 1377: 270). پس از دوران انوشیروان خداینامه در روایات گوناگون کامل شده و پس از اسلام با افزودهشدن داستان یزدگرد سوم به آن به پایان میرسد (خالقی مطلق، 1386: 31). بنابر گزارش شاهنامة بایسنغری(3) این تدوین نهایی ازسوی «دهقان دانشور» انجام میپذیرد (نولدکه، 2537: 24؛ مول، 1376: 6)؛ از این رو شاهنامه دربردارندة خداینامه یعنی زبدة رویدادهای تاریخی، اساطیری و داستانی و... در ایران باستان است (تقیزاده، 1313؛ یارشاطر، 1368؛ خالقی مطلق، 1386)(4). به عبارت دیگر خداینامه از مطالب پهلوی شکل میگیرد و شاهنامه از آن اقتباس میشود (بویس، 1377: 116).
از این نوع ادبی که به خداینامه مشهور است در برخی از آثار پهلوی، عربی و فارسی با واژة «خداینامه/ خذاینامه» یاد شدهاست. پژوهش‌گرانی همانند نولدکه (1388: 15-16)، قزوینی (1313: 178)، تقیزاده (1313: 81-84)، صفا (1384: 58)، شهبازی (Shahbazi, 1990: 208-209)، نوری عثمان (1352: 295) و خالقی مطلق (1386: 34-35) برخی از این کاربردها را استخراج کردهاند که صورت کامل آنها در زیر ارائه میشود:
- در بندهشِ فرنبغ دادگی یکبار نام خداینامه /Xwadāy-nāmag/ آمدهاست:
