1-                                        

2-              روایتی دیگر از نبرد بهمن و فرامرز

(بر پایۀ بهمن و فرامرزِ سیّد نوشاد ابوالوفایی)

a.                  رحمان مشتاق‌مهر*

استاد زبان و ادبیّات فارسی، دانش‌گاه شهید مدنی آذربایجان. ایران. (مسؤول مکاتبات)

b.                  احمد گلی**

دانش‌یار زبان و ادبیّات فارسی، دانش‌گاه شهید مدنی آذربایجان. ایران.

c.                   سید آرمان حسینی آب‌باریکی***

دانش‌جوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی، دانش‌گاه شهید مدنی آذربایجان. ایران. (نویسنده مسؤول)

تاریخ دریافت: 14/2/1394

تاریخ پذیرش: 19/5/1394

d.                  چکیده

شاهنامۀ حکیم ابوالقاسم فردوسی و نیز سایر منظومه­های پهلوانی ایران‌زمین، پیوسته مورد توجّه سرایندگان کُردزبان بوده­ است. یکی از این داستان­های پهلوانی که در شاهنامۀ فرزانۀ توس باختصار آمده و بعدها در ادبیات فارسی و نیز کُردی به‌صورت منظومه­ای مستقل سروده شده، ماجرای به تخت نشستن بهمن و نبرد و درگیری او با خاندان رستم است. شاعر توانای کُرد، سیّد نوشاد ابوالوفایی نیز نبرد بهمن و فرامرز را به فارسی (بحر متقارب) منظوم ساخته است. نگارندگان در این جستار می‌کوشند ابتدا داستان به تخت نشستن بهمن و حمله به سیستان در شاهنامۀ فردوسی را بیان کنند، سپس منظومۀ بهمن و فرامرز سرودۀ سیّد نوشاد ابوالوفایی را از جهت روایت، محتوا و وقایع داستان بررسی کنند.

e.                   کلیدواژه­ها

فردوسی، شاهنامه­، بهمن، فرامرز، سیّد نوشاد ابوالوفایی.

f.                   مقدّمه

 ادبیّات حماسی ایران بویژه شاهنامۀ فرزانۀ طوس­، ابوالقاسم فردوسی، پیوسته موردعلاقۀ کُردان بوده است؛ چنان‌که شاعران کُرد بارها در مقام نظیره­گویی این اثر سترگ برآمده­اند. یکی از این شاعران، سیّد نوشاد ابوالوفایی است که نبرد بهمن و فرامرز را به کُردی و فارسی منظوم ساخته است. سیّد نوشاد از عارفان و شاعران چیره­دست کُرد در قرن دوازدهم هجری و هم­عصر نادرشاه افشار بوده است؛ چنان­که در منظومۀ دارجنگه سروده است:

(اکنون زمانی است که نادر سلطنت می­کند؛ [نادری که] عالمیان به سبب جور و ستمش، از جان خود بیزار شده­اند.)

 علاوه بر بهمن و فرامرز کُردی و فارسی، ازجمله آثار برجستۀ او می­توان به منظومۀ دارجنگه و دیوان اشاره کرد. منظومۀ کُردی بهمن و فرامرز ابوالوفایی- که ازلحاظ حجم چند برابر منظومۀ فارسی اوست- به‌واقع معادل بهمن­نامۀ حکیم ایران‌شاه­ ابن­ ابی­الخیر است؛ زیرا از به تخت نشستن بهمن شروع ‌شده و با کشته شدن بهمن به دست آذر برزین، فرزند فرامرز پایان می­پذیرد. برای آشنایی بیش‌تر با سیّد نوشاد و نیز سایر حماسه­سرایان کُرد بنگرید: (حسینی آبباریکی و جباری، 1390: 195-219).

 منظومۀ فارسی بهمن و فرامرز ابوالوفایی به بحر متقارب و در 275 بیت سروده شده است. از این منظومه یک نسخه تاکنون بدست آمده که اسفندیار غضنفری امرایی آن را در تاریخ گلزار لُرستان به طبع رسانده است (غضنفری، 1364: 68-77).

شاعر سبب سرودن منظومه را چنین بیان می‌کند:

و در پایان منظومه آورده است:

هم­چنان‌که در ابیات پیش‌ نوشته دیده می­شود، سیّد نوشاد نه‌تنها بر فردوسی خُرده نمی­گیرد که چرا به‌تفصیل از فرامرز و نبردهای او سخن نرانده است، بلکه علاوه بر این‌که با صفاتی چون «هوش‌مند»، «سخن­سنج» و «شهنامه­بند» از مقام والای فردوسی یاد می­کند، بر آن است که او «ز بهر دل نازک پادشاه»، «سخن­های آن نامور را نگفت». این در حالی­ است که اغلب مقلّدان فردوسی بر او خرده­ها گرفته­اند؛ چنان­که عبدالحسین میرزا - از لشکریان عهد مظفّر­الدّین شاه- در سالارنامه­­اش گفته است:

و برخی نیز به درون­مایۀ ایران پیش از اسلام شاهنامه تاخته­اند و آن را
«قصّۀ مجاز» و حتّا «گنه­نامه» خوانده­اند (آیدنلو، 1387: 63-68).

آن‌چه در منظومه­های شاعران کُرد قابل توجّه است، این‌که در کنار بهمن، نام فرامرز را هم آورده­اند؛ بدین معنی که بر منظومه­های خود نام «بهمن و فرامرز» نهاده‌اند. این در حالی است که در منظومه­های فارسی- هم‌چون منظومۀ ایران­شاه ابن ابی­الخیر- «بهمن نامه» نامیده شده­اند؛ هرچند که در این منظومه­ها نیز بیش‌تر از دلاوری­های خاندان رستم سخن رفته است. ذبیح‌الله صفا پیرامون بهمن نامۀ ابی­الخیر می­نویسد:
«این کتاب اگرچه منسوب و موسوم است به نام بهمن پسر اسفندیار و داستان­هایی را در باب وی حاوی است، امّا فی الحقیقه باید آن را داستان سلسلۀ پهلوانان سیستان شمرد؛ چه قسمت اعظم آن راجع است به سرگذشت خاندان رستم» (صفا، 1352: 292).

در این جستار نگارندگان می­کوشند ابتدا نشستن بهمن به تخت سلطنت و حملۀ او به سیستان را از شاهنامۀ فردوسی نقل کنند، سپس منظومۀ فارسی بهمن و فرامرزِ سیّد نوشاد ابوالوفایی را از جهت محتوا و وقایع داستان بررسی کنند.

g.                  نشستن بهمن به تخت نیا و حمله به سیستان در شاهنامۀ فردوسی

ابوالقاسم فردوسی پس از مرگ رستم و انتقام جستن فرامرز به خون­خواهی او، باختصار به پادشاهی بهمن پور اسفندیار پرداخته است. آن­گاه که بهمن به تخت می‌نشیند و درم و دینار بسیار به سپاهیان خود می­بخشد، با آنان سخن حمله به سیستان را در میان می­نهد. بهمن برای توجیه کار خود به یاد می­آورد که ضحاک، تور و سلم، افراسیاب، ارجاسب و شاه کابل به دست فریدون، منوچهر، کی­خسرو، اسفندیار و فرامرز، همگی به آیین کین­خواهی کشته شده­اند. پس اگر او نیز به‌قصد خون­خواهیِ پدر به سیستان حمله­ور شود، چندان درخور نکوهش نیست. پس از هم­داستانی سرداران با او، هم‌راه با یک‌صدهزار سوار شمشیرزن به‌سوی سیستان می­تازد. چون به هیرمند می‌رسد به دستانِ سام پیک می­فرستد و قصد خود را آشکار می­کند:

زال فرستادۀ بهمن را گرامی می­دارد و پاسخ می‌فرستد که اسفندیار به تیر سرنوشت از پای درآمده است. دل‌آوری­ها و پای­مردی­های رستم و خاندان خود را در راه ایران و ایرانیان به یاد می‌آورد و درنهایت بهمن را به مهر و دوستی فرامی‌خواند. با وجود این بهمن به زابل لشکر می­کشد و هرچند که زال دوستانه به پیشواز او می­رود و از او می­خواهد که از مردگان کین نجوید، تأثیری بر او ندارد و زال را به بند می­کشد و
«همۀ زابلستان را به تاراج می­دهد».

فرامرز که در این هنگام، در بُست بسر می‌برد، با شنیدن ماجرا، به رویارویی بهمن می­شتابد. چون خبر به بهمن می­رسد، به نبرد او می­رود و سه­شبانه‌روز جنگی سخت درمی‌گیرد و در روز چهارم بادی تند به‌سوی سپاه فرامرز می­وزد و بهمن فرصت را غنیمت می‌شمرد و سپاه او را در هم می­شکند. فرامرز مجروح و درنهایت گرفتار بهمن می­شود. او نیز به دارش می­آویزد و دستور می­دهد تا سپاهیان، پور رستم را تیرباران کنند:

پشوتن که به وصیّت گشتاسپ، وزیر بهمن شده بود، آزرده از کشته شدن فرامرز، برادرزاده را سرزنش می­کند و از ادامۀ کشتار باز می­دارد. به یاد او می­آورد که این پادشاهی و نیز تخت و تاج به دل‌آوری و پای‌مردی رستم به او رسیده است، سپس هشدار می­دهد که زال را از بند آزاد کند و از نفرین او بپرهیزد. بهمن از رفتار خود پشیمان می­شود و زال را آزاد می­کند.

h.                  1- منظومۀ بهمن و فرامرزِ سیّد نوشاد ابوالوفایی 

سیّد نوشاد در منظومۀ خود، چندان به پادشاهی بهمن توجّه نداشته است و در واقع تنها بخشی از پادشاهی او، و آن هم لشکرکشی او به سیستان و کشته­ شدن فرامرز به دست وی را در نظر دارد. شاعر داستان خود را از آن­جا آغاز می­کند که از سپاه فرامرز تنها ده ­تن باقی مانده است:

i.                    1-1- پیشنهاد یاران فرامرز برای فرار از میدان نبرد و جواب او

هم‌راهان فرامرز باوجود یک­دلی و شجاعت، هنگامی‌که بی­توشه می­مانند و دیگر آب و نانی برای خودشان و کاه و جویی برای اسبانشان باقی نمی­ماند، به فرامرز پیشنهاد ترک میدان کارزار می­دهند و بر این تأکید دارند «که بگریختن به که سر زیر پا»؛
امّا فرامرز پور رستم است و زنده بودن به نام را به گریختن به ننگ ترجیح می­دهد:

در این‌جا نکتۀ جالب توجّه این است که رستم و خانواده­اش «در شاهنامه سمبل و نماد مردم ایران هستند و در مواقعِ بحرانی به یاری قدرت سلطنت می­شتابند و آن را پاس می­دارند. این خانواده ویژگی­های ایرانی نژاده و اصیل را – جوان‌مردی، گذشت، وفاداری، راستی و...- دارا هستند» (فروهر، 1389: 5)، امّا هرگز تن به خواری و بند نمی‌دهند و زندگی با ننگ را نمی­پذیرند.

j.                    1-2- نکوهش کردن بهمن، سپاهیانش را و ترغیب آنان برای نبرد

k.                  1-3- سرزنش کردن فرامرز، بهمن را که در خور تاج نیست!

در این­جا نکته­ای ژرف نهفته است و آن این‌که پهلوانان پیوسته در مقابل شاهان با احترام رفتار می­کرده­اند و حال فرامرز نه تنها به بهمن احترام نمی­گذارد، بلکه او را از یک زن کم‌تر می­داند. اگر رستم به شاه خیره‌سر هم عصر خود، کاووس، در جنگ­های مختلف یاری می­رساند، برای آن است که او را صاحب فرّۀ ایزدی می­داند، هرچند هنگامی‌که سخن از دست بستن رستم توسط طوس، (آن‌گاه که رستم برای مبارزه با تورانیان دیر به ایران می‌رسد) بمیان می­آید، رستم رفتار کاووس را بر نمی­تابد؛ زیرا «رستم دارای فرّۀ پهلوانی است و خود را نه گماشتۀ شاه، بلکه- اگر نه برتر- هم تراز با او و برگزیدۀ بی‌واسطۀ آفریدگار می­داند و هرگاه که فرّه­مند دیگر (شهریار)، رستم دارای فرّۀ پهلوانی را از پای‌گاهی که لازمۀ فَرّ و خویش­کاری اوست فروتر بینگارد، بانگ رستم بلند می‌شود که «آزاد زادم نه من بنده‌ام/ یکی بندۀ آفریننده­ام» (دوست‌خواه،1380: 373).

فرامرز بر این امر واقف است که اگر رستم نبود نه گشتاسبی می­ماند و نه اسفندیار و نه تخت و نه تاج آنان و نه بهمنی که اکنون به خون­خواهی پدرش به سیستان حمله­ور شود و حرمت زال پیر -که در راه ایران پای‌مردی­ها کرده است- را نگه ندارد. بنابراین او را درخور پادشاهی و تاج نمی­داند.

l.                    1-4- پاسخ بهمن به فرامرز و دعوت از او برای تسلیم شدن

بهمن که می­بیند فرامرز حرمت او را نگه نمی­دارد، تیغ کشیدن او بر روی شاه (خودش) را نکوهش می­کند و رستم را نخستین بدعت­آور می­داند که با افسون سیمرغ و تدبیر زال، اسفندیار را از پای در آورده است، امّا حقیقت جز این است. «اسفندیار نمایندۀ قدرت سلطنت و فرمان­روایی و پیرو دین زردشت است و خود را مؤیّد به تأیید پیامبران ایران باستان و غیرمستقیم نمایندۀ اهورامزدا می­داند و از زور بازو و پیروزی‌های پیاپی چنان مغرور است که غیر از خود کسی را شایستۀ حکومت نمی­داند. بنابراین هدف وی رسیدن به قدرت است و گشتاسپ با آگاهی از این ویژگی­های اهریمنی که سراسر وجود اسفندیار را فراهم گرفته، دو نیروی سودمند کشور را برای بقای چند روزه رویاروی هم قرار می­دهد و مسلّم است در این رویارویی، پیروزی از آن کسی است که رفتارش با خرد و داد هم‌راه باشد و آن رستم است و شکست به جبهه بی‌دادگری و بی‌خردی نصیب می­شود» (فروهر، 1389: 5).

بهمن که گویی این واقعیات را از یاد برده و نیز حق نان و نمک و نیز تعلیم و پرورش رستم و خاندانش را به کلّی از خاطر سترده است، بصورت تحقیرآمیزی از فرامرز می­خواهد که از اسب پایین آمده و بر رکاب او بوسه زند تا خون اسفندیار را ببخشد؛ در غیر این صورت باید حاضر در میدان نبرد شود. هم­چنان که گفته شد، گویی بهمن فراموش کرده است که «پهلوانان ایرانی نمایندۀ سرزمینشان محسوب می­شوند و این خود جلوه­ای نه از «زور»، بلکه از «قدرت» است و اگر آنان در همۀ احوالات، خود را سرسپردۀ مطلق شاه می­دانند، نه از ترس، بلکه از آن روی است که در کنار شاه، برای خود نیز نقشی قائل هستند» (صالحی و حسینی آب‌باریکی، 1389: 1045).

m.                1-5- پاسخ فرامرز به بهمن

فرامرز که آزاد زندگی کرده و آزادگی را از پدر خود آموخته است، تن به ذلّت نمی­دهد و ابتدا سست عهدی بهمن را فرا یاد می­آورد. هنگامی که سه بار گرفتار او شده و پس از رهایی به عهد خود پای‌بند نبوده و دیگر این‌که اکنون دشت پر از کشته شده است، آیا رواست تن به آشتی دهد؟ فرامرز نمی­تواند خون سپاهیان خود را -که در راه او و آزادگی­اش ریخته شده است- نادیده بگیرد.

n.                  1-6- نبرد بهمن با فرامرز

o.                  1-7- افسوس فرامرز از رها شدن بهمن از دست او

p.                  1-8- نبرد سپاهیان بهمن با فرامرز و یاران او

بهمن که از دست فرامرز رها می­شود ترس آن دارد «کزین پس مرا کس نخواند به شاه»، امّا سپاهیان او را دل­داری می­دهند و به جنگ فرامرز می­آیند. فرامرز که موج سپاه بهمن را می­بیند، یاران خود را به نبرد تا پای جان فرا می­خواند. غلامان او نیز یاری خود را اعلام می­دارند. پور تهمتن دلیرانه به میدان نبرد می­رود به امید آن‌که بهمن را دوباره گرفتار کند، امّا بهمن خود را پنهان می­نماید. فرامرز و ده غلامش با سپاه بی­شمار بهمن به نبرد می­پردازند و تا پای جان می­کوشند. غلامان فرامرز «بکشتند تا خویش جان باختند» و این گونه فرامرز تنها می­ماند.

q.                  1-9- تنها ماندن فرامرز و حمله بر سپاه بی­کران

فرامرز تنها می­شود و با وجود گرسنگی شدید و نیز خستگی وافر مردانه می‌جنگد و از خداوند مدد می­جوید تا دمار از سپاهیان بهمن درآورد، امّا در میان کارزار، از اسب زمین می­خورد، این امر نیز مانع نبرد او نمی­شود، امّا بخت با او میانۀ خوبی ندارد و تیغ او از قبضه جدا می­شود و سپاهیان بهمن او را محاصره می­کنند:

r.                   1-10- پناه بردن فرامرز به سنگی گران و مردن او از بی­توشگی

فرامرز که محاصره شده است، ناچار به سنگی پناه می­آ­ورد و با کمان، بسیاری از دل‌آوران سپاه بهمن را از پای درمی­آ­ورد، امّا پیکر خودش نیز پر از تیر دشمن می­شود. از آن­جا که شب فرا می­رسد، لشکر بهمن به بزم‌گاه خود بر می­گردد و در این سو فرامرز از فشار گرسنگی و نیز جراحت­های وارد شده، پس از یاد زال و رستم و نیز ذکر خداوند، سپر را زیر سر می­نهد و جان به جان­آفرین تسلیم می­کند.

s.                   1-11- رفتن بهمن بر سر پیکر بی‌جان فرامرز

t.                    2- تأمّلی بر منظومۀ بهمن و فرامرز

u.                   2-1- ارادت شاعر به خاندان رستم

سیّد نوشاد ابوالوفایی سخت به خاندان رستم دل بسته است؛ به گونه­ای که در منظومه­اش بارها ارادت خود را آشکارا به این خاندان بیان می­دارد. فردوسی هنگامی که از بهمن یاد می­کند، صفت «نیک‌بخت» را- که البته معنی لغوی «بهمن»(نیک­منش) را فرا یاد می­آورد- برای او بکار می‌برد:

شایان ذکر است که واژۀ بهمن در اوستا وهومنه[1] و در پهلوی وهومن یا بهمن آمده است. این کلمه از دو جز «وهو» به معنی خوب و نیک و «منه» از ریشۀ «من» که در فارسی منش یا منشن گردیده است (پورداوود، 1377: 1/88).

یا هنگامی که پشوتن برای رهایی زال پا در میانی می­کند، بهمن را «خسرو داد و راست» خطاب می­کند:

امّا سیّد نوشاد دل خوشی از بهمن ندارد و پیوسته او را ظالم و بی‌دادگر می‌خواند:

هنگام سخن گفتن فرامرز با بهمن، شاعر- البتّه از زبان فرامرز- او را کم‌تر از یک زن می­داند:

تعلّق خاطر شاعر به فرامرز در توصیف­های او هویداست:

حتّا بهمن نیز در گفت‌وگوها­یش با فرامرز، او را «گُرد» و «هژبرافکن» می­خواند:

البتّه قابل ذکر است که «مورخان بهمن را همان کی اردشیر (422-466 ق.م) دانسته­اند که به صفت درازدستی مشهور بوده است» (رزم‌جو، 1381: 2/170) و همان طور که روشن است در ادبیّات فارسی، درازدستی کنایه از ظلم و بی‌دادگری است. بهمن در منظومۀ سیّد نوشاد ابوالوفایی حقیقتاً بی‌دادگر است. او زال را به بند می­کشد و هنگامی که به بالین فرامرز بی­جان می­رسد و می­داند که او مرده است، بر او تازیانه می‌زند:

شاعر علاوه بر فرامرز همواره به سایر پهلوانان نیرم نژاد تعلّق خاطر داشته است؛ هنگامی که فرامرز جان به جان­آفرین تسلیم می­کند، شاعر با اندوهی بی‌کران دریغ پهلوانان زابلی را می­خورد:

v.                   2-2- گرفتار شدن بهمن به دست فرامرز و رهایی از دست او

در شاهنامه بهمن یک­باره بر فرامرز چیره می­شود و این در حالی است که در منظومۀ بهمن و فرامرز، فرامرز از سه بار گرفتار شدن بهمن سخن می­راند:

 و البتّه بر این سه بار گرفتاری بهمن، باید بار چهارمی نیز افزود، هنگامی‌که بهمن درنبرد تن‌به‌تن اسیر فرامرز می­شود، با هجوم سپاهیانش جان سالم به درمی‌برد.

 در بهمن­نامۀ ابی­الخیر نیز هنگامی‌که بهمن به سیستان لشکر می­کشد، سه بار مغلوب خاندان رستم می­شود. در قسمت دوم بهمن­نامه از جنگ بهمن با پهلوانان سیستان سخن می­رود و خلاصۀ این قسمت چنین است: زال و فرامرز و پسرش سام و دو دختر رستم، زربانو و بانوگشسب سه بار بهمن را که به سیستان تاخته بود، شکست داده تا بلخ راندند، امّا آخر کار بهمن غلبه یافت و زال اسیر و فرامرز کشته شد و مابقی افراد خاندان سام به کشمیر گریختند (صفا، 1352: 292).

w.                  2-3- پایان کار فرامرز و نحوۀ مردن او

هم­چنان که ازنظر گذشت، پایان کار فرامرز در شاهنامۀ فرزانۀ طوس با منظومۀ بهمن و فرامرزِ ابوالوفایی متفاوت است. در شاهنامه، فرامرز و یارانش سه شبانه‌روز با بهمن و سپاهیان بی­شمارش به نبرد می­پردازند و در روز چهارم بادی سخت به‌سوی فرامرز می­وزد و بهمن از فرصت استفاده می­کند و دل‌آوران زابلی را به کام تیغ می­کشاند. درنهایت فرامرز پس از نبردی مردانه گرفتار بهمن می­شود و بهمن به او چندی نگاه کرده، سپس بی‌درنگ او را زنده بر دار می­کند و فرمان می­دهد تا او را تیرباران کنند و این‌چنین فرامرز در شاهنامه کشته می­شود. روایت ثعالبی نیز بسیار به فردوسی نزدیک است:

 چون بهمن از کشته شدن رستم و کشته شدن شاه کابل به دست فرامرز آگاهی یافت، گفت: شغاد در کشتن رستم از من پیشی گرفت، ولی بر من است که فرامرز را به خون­خواهی اسفندیار بکشم، چنان­که او شاه کابل را به خون­خواهی پدر خود کشته است. پس با لشکریان خود روی به سیستان آورد و در کنار رود هیرمند چادر زد. در این هنگام، فرامرز در زابلستان به گردآوردن سپاهیان سرگرم بود. زال به خرگاه بهمن رفت و بر او نماز برد... و اشک­ها برای جلب عاطفت از دیده فروریخت. بهمن دستور داد تا او را به زندان برند و بر بند کشند، ولی با او مدارا کنند. فرامرز از زابلستان با لشکریان بسیار پیش آمد. بهمن جنگ درافکند. تا سه روز جنگ بر جای بود و کشته و زخمی و اسیر از دو سوی بسیار شد. چون روز چهارم رسید، هنگام فروشدن آفتاب، بادی تند برخاست و بر لشکریان سگزی و زابلی وزیدن گرفت و سنگ­ریزه و خاک بر روی آنان زد... پس ایرانیان حمله بردند و به شکافتن صفوف آنان کوشیدند و با خونشان شمشیرهای خود را سیراب کردند. سگزیان و زابلیان شکسته و فراری شدند. فرامرز با نزدیکان خود بماندند و سخت کوشیدند و بجنگیدند. تا ایرانیان گرد او را گرفتند و بر زمینش افکندند و اسیرش ساختند. بهمن دستور داد تا او را آویختند و چندان تیر بر او انداختند تا گوشت و استخوان و مغزش پراکنده شد (ثعالبی، 1368: 240-241).

بهمن در روایت فردوسی، فرامرز را زنده بچنگ می­آورد و او را بِدار می­آویزد و تیرباران می­کند. ثعالبی نیز از باد سخت و نبرد چهار روزه سخت رانده است و بهمن، فرامرز را زنده اسیر می­کند، امّا سیّد نوشاد از «باد سخت» سخنی بمیان نمی­آورد و بهمن نمی­تواند بر زندۀ فرامرز دست یابد و این مردۀ اوست که پس از هفت روز که بر سنگی گران تکیه زده است، به دست بهمن می­افتد و آن‌هم اگر کلاغی نبود تا بر پیکر بی­جان پور تهمتن بنشیند و از آن پاره­ای گوشت برکند، شاید بهمن هرگز جرأت نزدیک شدن به فرامرز را نداشت.

در مجمل­التواریخ و القصص نیز آمده است که مُردۀ فرامرز به دار آویخته می­شود: «فرامرز کشته شد آخر کار و گویند در خندق افتاد از خطا کردن اسب و در آب بمرد و به همه حال، مردۀ او را بر دار فرمود کردن. و در شاهنامه زنده می­گوید. والله اعلم» (1318: 53).

در روایت هفت­لشکر- که در عهد ناصری نوشته شده- نیز آمده است:

[پس از لشکر کشیدن بهمن مرتبۀ هفتم بر سر فلامرز و مردن جهان‌گیر، نیکی‌وخش بنت زال، و جهانبخش پسر فلامرز و شکست خوردن بهمن] هر دو سپاه به آرام‌گاه خود رفتند. فلامرز با سپاه خود در دامن کوهی فرود آمدند. مرزبان و شجار و بانوایان را طلب کرده، گفت هر چهار تن را: به‌جانب هند روید! شاید شما هر چهار تن از اولاد رستم به در روید، من کشته خواهم شد. ایشان قبول نکردند. فلامرز دید که نمی‌روند. خنجر کشید، بر سینة خود نهاد... ایشان خنجر را گرفته با چشم گریان و دل بریان فلامرز را وداع کرده، متوجّه هند شدند. سپاه بهمن چون روز شد از جا درآمده، بر دور فلامرز آمده و اون دل‌آور در سپاه بهمن افتاد. از کشته پشته ترتیب می­داد تا شب شد. دو هزار کس از سپاه فلامرز مانده بود. فلامرز ایشان را مرخّص کرده، در شب گریزان شدند. شانزده تن از غلامان او بماندند. هرچند فلامرز ایشان را مرخّص نمود، نرفتند... فلامرز با او شانزده تن خود را به سپاه بهمن زد، بسیاری را به قتل آوردند. عاقبت هم اون شانزده تن کشته‌شده، فلامرز شمشیر کشیده بسیاری از اون­ها را بکشت و کسی در پیش نمی­ایستاد. آخر­الامر از دور مرکب او را تیرباران کردند، پهلوان بر زمین افتاد...

فلامرز سر خود را در کنار سپر نهاده، به خواب رفت. کس نتوانست نزدیک او رود تا صبح روشن شد... بهمن بر سپاه خروشید که:‌ ای بی‌غیرتان! از یک‌تن می­ترسید؟! شما دوباره نه‌صد هزار کس هستید. هرکس سر او را نزد من آورد، تاج خود را بر سر او گذارم... همین‌که مردم بر سر او حمله کردی، تیر را در کمان نهادی، باز مردم گریزان شدی و هم­چنان­که تیر در کمان نهاده بود، روح از قالب او بیرون رفت... و دست با کمان خشک شد... دو شبانه روز گذشت... بهمن بی‌دادگر نعره کشید که: ‌ای زنهار! از یک‌تن چند می­ترسید که امروز پنج شبانه­روز است که گرسنه و تشنه و زخم­دار، معلوم نیست که مرده است یا زنده که پیش نمی­روید؟! که یکی از غلامان بهمن دلیری کرده، از عقب سر فلامرز برفت و نیزه بر پشت سر او زد که از پیشانی بیرون آمد... بهمن بی‌دادگر بر سر فلامرز آمد، رهّام را طلب نمود، گفت: فرامرز را بردار کش! رهّام فبول نکرد، پاس را گفت، قبول نکرد. یکی از غلامان بهمن، فلامرز را مرده بر دار کرد (هفت­لشکر، 1377: 519-531).

در روایت هفت­لشکر مانند روایت ابوالوفایی چند نبرد میان بهمن و فرامرز روی می­دهد و نیز از وزیدن باد سخت سخن بمیان نمی­آید و بهمن پس از مرگ فرامرز است که مُردۀ او را بر دار می­کند.

در بهمن­نامه نیز، فرامرز اسیر بهمن می­شود و زنده بردارش می­آویزند:

امّا روایتی دیگر که در آن نحوۀ کشته شدن فرامرز تا حدودی هم‌خوان با داستان ابوالوفایی است، روایت طومار نقالی شاهنامه است. در این طومار از شش جنگ سخن بمیان آمده و فرامرز این‌چنین کشته می‌شود:

راوی گوید که چون شب به نیمه رسید، صدای طبل جنگ از سپاه بهمن بلند شد. چون روز روشن شد سپاه صف کشیدند. فرامرز به میدان درآمد سه مرتبه خود را بر سپاه بهمن زد و هر مرتبه سی‌صد کس کشته والّا از سپاه فرامرز پنج هزار کس بماند و فرامرز جنگ کنان خود را بر پشته کشید با پنج هزار کس. القصّه سپاه بهمن وی را در میان گرفتند و جوانان را به قتل رسانیدند. صد و هفتاد تیر به فرامرز رسید و تن آن نام‌دار مثل آشیانۀ زنبور شد و هم مرکب وی غراب سام سوار هلاک شد. بس که خون از اعضای وی برفت بی‌طاقت شد و بر سخت سنگی تکیه کرد سپر به رویش کشیده و الّا از ترس وی هیچ‌کس پیش وی نرفتی. چون باد بر ابلق وی خورد ابلق حرکت می‌کرد و سپاه تصوّر می‌کردند که فرامرز زنده است. بعد از سه روز یکی از غلامان بهمن قوّت کرده پیش رفت، از دور سنگی بر سپر فرامرز زد و فرامرز درافتاد. پیش رفتند دیدند که فرامرز وفات کرده است. از این معنی بهمن را خبردار کردند؛ آن بی‌دادگر فرمود دار بلند کردند، فرامرز را به دار کشیدند... فرمود تیرباران کردند. بعد از آن در همان موضع دفن کردند (طومار نقالی شاهنامه، 1391: 779-880).

x.                  نتیجه­گیری

با توجّه به آن‌چه از نظر گذشت، منظومۀ بهمن و فرامرزِ سیّد نوشاد ابوالوفایی حاوی نبرد بهمن با فرامرز و کشته شدن فرامرز است. شاعر بخشی از پادشاهی بهمن را با عنوان بهمن و فرامرز در بحر متقارب منظوم ساخته است. از ابوالوفایی منظومه­ای به کُردی با عنوان «بهمن و فرامرز» نیز بجای مانده است که منظومۀ فارسی او می­تواند خلاصه­ای از آن اثر باشد؛ بخصوص نحوۀ کشته شدن فرامرز با آن منظومه هم­خوانی کامل دارد. شاعر که سخت متأثّر از کشته شدن فرامرز به دست بهمن بوده است، منظومه را پس از کشته شدن فرامرز ادامه نمی­دهد و خود دلیل آن را چنین آورده است:

از نظر وقایع داستان، بخشی از منظومه هم‌چون شاهنامۀ ابوالقاسم فردوسی و بخشی نیز به بهمن­نامه ابی­الخیر مانند است. ابوالوفایی بدون تردید از روایت­های نقالان عصر خود نیز سود جسته است؛ چنان‌که شباهت‌هایی میان روایت منظومۀ یادشده با طومار نقالی شاهنامه (کتابت شده در 1135 ه.ق) مشهود است. در هفت­لشکر که در عهد ناصری نوشته شده است نیز، نحوۀ کشته شدن فرامرز با روایت ابوالوفایی مطابقت دارد و عیناً ابیات ابوالوفایی در متن آن رسوخ کرده است.